معرفی
تجارت خارجی در اقتصاد ایران بعد از سال‌های ۱۳۸۹ تحت تاثیر تحریم‌ها، رشد و افول‌هایی را تجربه کرده است که اثرات جدی در ایجاد چرخه‌های تجاری داشته است. بر این اساس و در یک دوره بلندمدت از سال ۱۳۹۵ تا 1402، یک دوره افول طولانی در صادرات و واردات کشور رقم خورده است. دوره‌های رشد نرخ ارز حقیقی به بهبود وضعیت صادرات کمک کرده است، اما لطمات ناشی از نااطمینانی‌های حاصل از رشدهای شدید نرخ ارز بیشتر بوده و در مجموع اقتصاد ایران جایگاه صادراتی خود را از دست داده و تراز تجارت خارجی کالاها منهای نفت در سال‌های اخیر منفی شده است. در گزارش حاضر وضعیت تجارت خارجی ایران در کوتاه‌مدت بررسی می‌شود. در ادامه، خلاصه این تحولات ارائه خواهد شد.
حجم تجارت خارجی کشور در تابستان 1402 با 4.8٪ رشد نسبت به بهار امسال به ارزش ۲۷٫۹ میلیارد دلار رسیده که این رقم نسبت به مدت مشابه آن در سال 1401 بیش از ۱۲٪ رشد نموده است. به همین ترتیب دو فصل نخست امسال نسبت به دو فصل نخست سال گذشته رشد بیش از ۶٪ داشته‌اند. در صورت تداوم این روند می‌توان انتظار داشت که تجارت اقتصاد ایران رشد حداقل بالای ۵٪ را در سال 1402 نسبت به سال گذشته تجربه کند.
رشد تجارت در تابستان امسال ناشی از رشد بیش از ۱۶٪ واردات در مقابل افت بیش از ۷٪ صادرات بوده است. در بیشتر فصل‌های منتهی به تابستان 1402 واردات بیشتر از صادرات بوده که کسری تجاری را رقم زده است. این موضوع به طور کلی نشان می‌دهد که اقتصاد ایران در سه سال گذشته در صادرات توفیق کمی داشته است. البته حساب جاری ایران در بهار 1402 به رقم 4٫4 میلیارد دلار رسیده، در حالی که در فصل پیش از آن این حساب با کسری ۱٫۶میلیارد دلاری روبه‌رو بوده است. چون بخش اصلی حساب جاری را دریافتی‌ها و پرداختی‌های صادرات و واردات دربرمی‌گیرد، علت اصلی مازاد حساب جاری در بیشتر فصل‌ها ناشی از درآمدهای صادراتی نفت است که کسری تراز تجاری غیرنفتی را پوشش می‌دهد.
حساب سرمایٔه کشور در بهار 1402 با کسری ۹٫۳ میلیارد دلار روبه‌روست. این موضوع نشان می‌دهد که اقتصاد کشور در این بازه به طور خالص خروج سرمایه را تجربه کرده است؛ امری که در بیشتر فصل‌های منتهی به بهار 1401 دیده می‌شود.
رابطٔه مبادلٔه بازرگانی اقتصاد از آغاز 1400 همواره در حال کاهش بوده است و در تابستان 1402 به رقم ۷۸٪ رسیده است؛ این رقم بدین معناست که اگر یک واحد از سبد وارداتی کشور در تابستان 1402 صد دلار آب بخورد، در مقابل یک واحد از سبد صادراتی ۷۸ دلار ارزش داشته است. این
موضوع ناشی از افزایش شاخص قیمت دلاری واردات از یک سو و ثبات نسبی شاخص قیمت دلاری صادرات و سپس کاهش آن در این بازه بوده است.
بزرگترین مقاصد صادراتی ایران در بازٔه 1400 تا تابستان ۱4۰۲کشورهای چین، عراق، امارات، ترکیه و هند هستند که در مجموع همواره بیش از ۷۰٪ از ارزش صادرات اقتصاد ایران را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان چین با سهمی میان ۲۷ تا ۳۳ درصد همواره، به جز زمستان 1401،
بزرگترین مقصد صادراتی کشور است. پس از آن عراق با سهم میان ۱۳ تا ۲۳ درصد در جایگاه دوم مقاصد صادراتی قرار می‌گیرد.
هشت گروه معدنی، شیمیایی، فلزات، کشاورزی، سنگ، منسوجات، ماشین‌آلات و الکترونیکی در مجموع ۹۹٪ از ارزش صادرات غیرنفتی ایران را در ششماهٔه نخست امسال رقم زده‌اند. بخش‌های معدنی و شیمیایی در ششماهٔه نخست امسال بیش از ۶۳٪ ارزش صادرات کشور را به خود اختصاص داده‌اند. البته از زمستان 1401 تا بهار 1402 ارزش صادرات بخش معدنی کاهش 46٪ داشته که یکی از عوامل اصلی کاهش صادرات غیرنفتی کشور به شمار می‌آید.
صادرات به چین به عنوان بزرگترین مقصد صادراتی تنوع چندانی نداشته است. بخش‌های معدنی و شیمایی بیش از ۸۱٪ ارزش صادرات در ششماهٔه نخست امسال به چین را تشکیل می‌دهند. تنوع صادرات به عراق، به عنوان دومین مقصد صادراتی ایران، بیشتر است: بخش معدنی با ۲۸٪ از ارزش صادرات و سپس دو بخش فلزات و کشاورزی هر یک با ۲۱٪ سهم قرار دارند.
بزرگترین مبادی وارداتی ایران در بازٔه 1400 تا تابستان 1402 کشورهای امارات، چین، ترکیه، آلمان و هند هستند که در مجموع بیش از ۷۰٪ از ارزش واردات را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان امارات با سهمی میان ۲۸ تا ۳۳ درصد و پس از آن چین با سهم میان ۲۱ تا ۲۹ درصد
اولین و دومین مبادی وارداتی هستند.
هفت گروه کشاورزی، شیمیایی، ماشین‌آلات، الکترونیکی، قطعات منفصله، فلزات، ماشین‌آلات و وسائل نقلیه در مجموع ۹۱٪ از ارزش واردات ایران را در ششماهٔه نخست امسال رقم زده‌اند. بخش کشاورزی بزرگترین سهم را از واردات کالای کشور در سال‌های 1400 تا 1402 داشته‌اند. بخش کشاورزی در ششماهٔه نخست امسال ۲۹٪ از ارزش واردات کشور را داشته است. دو بخش شیمیایی و ماشین‌آلات در ششماهٔه نخست امسال ۳۳٪ از واردات کشور را به خود اختصاص داده‌اند. در مجموع سه بخش کشاورزی، شیمیایی و ماشین‌آلات از سال 1400 تا تابستان 1402 همواره سهمی بیش از ۶۰٪ از ارزش واردات اقصاد ایران را شکل داده‌اند.
در ششماهٔه نخست امسال ترکیب کالاهایی وارداتی از امارات به عنوان مهمترین مبدا واردات، شامل کشاورزی با سهم بیش از ۳۱٪ و پس از آن بخش الکترونیکی و ماشین‌آلات با سهم ۱۸٪ بوده است. تنوع واردات از چین، به عنوان دومین مبدأ وارداتی ایران، نسبت به دیگر کشورها بیشتر است. بخش نخست وارداتی از این کشور، مرتبط به بخش قطعات منفصله با ۲۳٪ از ارزش واردات است و سپس بخش ماشین‌آلات با ۲۱٪ سهم از واردات از این کشور قرار می‌گیرد. نیمی از واردات صورت‌گرفته از کشور آلمان در نیمٔه نخست امسال مربوط به بخش ماشین‌آلات بوده که بزرگترین سهم از سبد وارداتی از این کشور را داراست. بخش کشاورزی بزرگترین بخش از واردات ایران از هند و ترکیه را نیز دربرمی‌گیرد؛ به گونه‌ای‌که در ششماهٔه نخست امسال به ترتیب ۶۷٪ و ۳۷٪ از سبد وارداتی از این کشورها مربوط به این بخش بوده است.
